گوشت ماهی پرورشی و آلودگی به جیوه در زنان باردار — چالش‌ها، پیامدها و جایگزین‌های سالم

چکیده

مصرف ماهی به عنوان یکی از منابع اصلی پروتئین و اسیدهای چرب امگا-۳ در تغذیه انسان ، همواره مورد توجه متخصصان تغذیه بوده است. با این حال، در دهه‌های اخیر نگرانی‌های مهمی درباره آلودگی ماهی‌های پرورشی به فلزات سنگین، به‌ویژه جیوه، مطرح شده است. در دوران بارداری، این نگرانی‌ها اهمیت دوچندان می‌یابد زیرا متیل‌جیوه می‌تواند از طریق جفت به جنین منتقل شود و بر رشد سیستم عصبی مرکزی تأثیر منفی بگذارد. در این مقاله، ابتدا تفاوت ماهی پرورشی با ماهی صید آزاد بررسی می‌شود، سپس مکانیزم‌های ورود و تجمع جیوه در بدن انسان تشریح می‌گردد. پیامدهای مصرف ماهی آلوده به جیوه در زنان باردار و اثرات بر جنین مرور شده است.

۱. مقدمه

بارداری یکی از مهم‌ترین مراحل زندگی زنان است که طی آن انتخاب‌های غذایی می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر سلامت مادر و نوزاد داشته باشد. رژیم غذایی مناسب در این دوران باید نیازهای تغذیه‌ای برای رشد و نمو جنین را تأمین کند و در عین حال فاقد عوامل خطرساز باشد. ماهی یکی از غذاهایی است که معمولاً به‌عنوان منبع مفید پروتئین با کیفیت بالا، ویتامین D، ید و به‌ویژه اسیدهای چرب امگا-۳ توصیه می‌شود. این اسیدهای چرب (EPA و DHA) نقش حیاتی در رشد مغزی و شبکیه جنین دارند.

اما نگرانی عمده‌ای که در سال‌های اخیر بارها مورد تأکید قرار گرفته، خطر آلودگی ماهی‌ها به جیوه، به‌خصوص متیل‌جیوه است. این ماده سمی از طریق فعالیت‌های صنعتی به آب‌ها راه می‌یابد، در زنجیره غذایی تجمع پیدا می‌کند و به بدن انسان منتقل می‌شود. در زنان باردار، این آلودگی می‌تواند اثرات مخربی بر مغز در حال تکامل جنین برجای بگذارد. به همین دلیل سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) دستورالعمل‌های خاصی برای محدود کردن مصرف برخی گونه‌های ماهی در دوران بارداری صادر کرده‌اند.

۲. ماهی پرورشی در مقابل ماهی صید آزاد

۲.۱. شرایط پرورش ماهی

پرورش صنعتی ماهی برای پاسخ به تقاضای فزاینده بازار انجام می‌شود. در این روش، ماهی‌ها در استخرها یا قفس‌های دریایی نگهداری می‌شوند و عمدتاً با خوراک‌های تجاری شامل پودر ماهی، روغن ماهی و افزودنی‌های صنعتی تغذیه می‌شوند. این شیوه پرورش اگرچه تولید را افزایش می‌دهد، اما می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند تراکم بالای ماهی، آلودگی آب، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها و تجمع آلاینده‌ها شود.

۲.۲. تفاوت‌های تغذیه‌ای

برخی مطالعات نشان داده‌اند که ماهی‌های پرورشی در مقایسه با ماهی‌های صید آزاد چربی بیشتری دارند، اما محتوای اسیدهای چرب امگا-۳ آن‌ها بسته به نوع تغذیه ممکن است کمتر باشد. در مقابل، سطح آلاینده‌هایی مانند جیوه، PCBs و دیوکسین‌ها می‌تواند در ماهی‌های پرورشی بالاتر باشد.

۲.۳. خطر آلودگی به فلزات سنگین

جیوه، سرب و کادمیم از مهم‌ترین آلاینده‌هایی هستند که در آب‌های آلوده یا خوراک‌های دریایی وارد بدن ماهی پرورشی می‌شوند. در حالی که ماهی‌های صید آزاد در مناطق با آب‌های تمیزتر ممکن است آلودگی کمتری داشته باشند، ماهی‌های پرورشی در مناطق نزدیک به فعالیت‌های صنعتی یا با خوراک آلوده، بیشتر در معرض تجمع فلزات سنگین قرار دارند.

۳. جیوه و متیل‌جیوه: مسیرهای زیستی و اثرات

۳.۱. منشاء جیوه

جیوه عمدتاً از سوختن زغال‌سنگ، دفع زباله‌های صنعتی و فعالیت‌های معدن‌کاری وارد محیط زیست می‌شود. این فلز در محیط آبی به فرم متیل‌جیوه (MeHg) تبدیل می‌شود که شکل بسیار سمی‌تر و زیست‌فعال‌تر آن است.

۳.۲. تجمع زیستی در زنجیره غذایی

متیل‌جیوه در بدن ماهی‌ها تجمع می‌یابد و هرچه ماهی در زنجیره غذایی بالاتر باشد (مانند کوسه و تُن)، میزان آلودگی بیشتر است. این پدیده را “bioaccumulation” می‌نامند.

۳.۳. جذب در بدن انسان

متیل‌جیوه به‌راحتی در دستگاه گوارش انسان جذب می‌شود (بیش از ۹۵٪). این ماده از سد خونی-مغزی عبور می‌کند و به‌ویژه در سیستم عصبی تجمع می‌یابد.

۳.۴. عبور از جفت

متیل‌جیوه می‌تواند از طریق جفت وارد خون جنین شود. غلظت جیوه در خون جنین اغلب برابر یا حتی بالاتر از خون مادر است، که نشان‌دهنده حساسیت بالای جنین است.

۴. پیامدهای جیوه در زنان باردار و جنین

۴.۱. اثرات بر جنین

• اختلال در رشد عصبی: جیوه رشد مغز و نخاع را مختل می‌کند.
• کاهش IQ و توانایی شناختی: کودکان مادرانی که ماهی‌های پرجیوه مصرف کرده‌اند، در آزمون‌های شناختی نمرات پایین‌تری داشته‌اند.
• اختلال در گفتار، توجه و حافظه: برخی مطالعات ارتباط میان تماس با متیل‌جیوه و مشکلات توجه در دوران کودکی را گزارش کرده‌اند.

۴.۲. اثرات بر مادر

• افزایش خطر پره‌اکلامپسی و فشار خون بارداری.
• افزایش احتمال زایمان زودرس.
• احتمال بیشتر ابتلا به دیابت بارداری در صورت مصرف بالای ماهی آلوده.

۵. مضرات کلی محصولات و فرآورده‌های حیوانی در بارداری

۵.۱. چربی اشباع و کلسترول

رژیم‌های حیوانی می‌توانند باعث افزایش چربی خون و مشکلات قلبی-عروقی شوند. در بارداری، این وضعیت ممکن است باعث فشار خون بالا شود.

۵.۲. آلاینده‌های زیست‌محیطی

محصولات حیوانی می‌توانند حامل مواد شیمیایی مانند دیوکسین‌ها و PCBها باشند که برای رشد جنین مضر هستند.

۵.۳. هورمون‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها

در صنعت دامپروری از هورمون‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده می‌شود که باقی‌مانده آن‌ها می‌تواند به بدن مادر و جنین منتقل شود.

۵.۴. بیماری‌های منتقله از غذا

محصولات حیوانی می‌توانند ناقل عوامل بیماری‌زا مانند سالمونلا و لیستریا باشند که برای زنان باردار بسیار خطرناک است.

۶. منابع جایگزین سالم برای زنان باردار

۶.۱. پروتئین‌های گیاهی

حبوبات (عدس، نخود، لوبیا)، توفو و سویا می‌توانند پروتئین کافی و باکیفیت تأمین کنند.

۶.2. اسیدهای چرب امگا-۳

• دانه کتان، دانه چیا و گردو منابع غنی اسید آلفا-لینولنیک (ALA) هستند.
• مکمل‌های گیاهی DHA (از جلبک دریایی) برای زنان باردار ایمن‌ترند.

۶.۳. فیبر و آنتی‌اکسیدان‌ها

رژیم گیاهی پر از میوه، سبزی و غلات کامل، التهاب را کاهش داده و از بروز مشکلات بارداری پیشگیری می‌کند.

۷. جداول مقایسه‌ای

۷.۱. میزان جیوه در برخی ماهی‌ها (µg/g)

۷.۲. مقایسه منابع پروتئینی (در 100 گرم)

۸. نتیجه‌گیری

مصرف ماهی به دلیل وجود پروتئین و اسیدهای چرب امگا-۳ برای زنان باردار اهمیت دارد، اما خطر آلودگی به جیوه در برخی گونه‌های پرورشی تهدیدی جدی برای سلامت مادر و جنین است. شواهد علمی نشان می‌دهند که مصرف ماهی‌های پرجیوه با مشکلات عصبی، شناختی و رشدی در نوزادان همراه است. همچنین، سایر فرآورده‌های حیوانی می‌توانند خطرات دیگری از جمله چربی اشباع، کلسترول، هورمون‌ها و آلاینده‌ها را به همراه داشته باشند.

از این رو توصیه می‌شود:

• زنان باردار از مصرف ماهی‌های پرجیوه مانند کوسه، شمشیرماهی و تُن بزرگ‌چشم اجتناب کنند.
• مصرف محدود ماهی‌های کم‌جیوه مانند ساردین و قزل‌آلا مجاز است.
• منابع گیاهی پروتئین و امگا-۳ مانند حبوبات، گردو، دانه چیا و مکمل‌های DHA از جلبک می‌توانند جایگزین‌های ایمن‌تر و سالم‌تری باشند.

منابع

• WHO. Mercury exposure and health effects.
• FDA & EPA. Advice about eating fish: For pregnant women and parents.
• Better Health Channel. Mercury in fish.
• MDPI. Mercury exposure in pregnancy and risks of preterm birth and preeclampsia (2023).
• USDA FoodData Central. Nutrition facts database.

برای مطالعه بیشتر

https://cruelty.farm/

https://cruelty.farm/for-animals/

https://cruelty.farm/for-environment/

https://cruelty.farm/for-humans/

https://cruelty.farm/take-action-now/

https://www.linkedin.com/company/Vegland/

https://virgool.io/VegLand

https://huf.ac/

https://www.instagram.com/mehravamag/